ابوبکر محمد بن عبداللّه شیبانی جوزقیجَوْزَقی، ابوبکر محمد بن عبداللّه شیبانی، محدّث شافعی قرن چهارم است. ۱ - تولداو اهل جوزق، از نواحی نیشابور، بود. [۱]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «جوزق».
در منابع، تاریخ ولادت وی ذکر نشده، اما با توجه به سال وفاتش، یعنی ۳۸۸ و ۸۲ ساله بودنش به هنگام مرگ ، [۲]
سمعانی، الانساب، ج ۲، ص ۱۱۹.
[۳]
ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج ۱، ص ۳۰۹، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۴]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج ۳، ص ۱۸۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
می‌توان نتیجه گرفت که در ۳۰۶ به دنیا آمده است.۲ - شهرتوی از آن رو که شهادتش نزد قاضی و رأیش در جرح و تعدیلِ افراد معتبر بود [۵]
سمعانی، الانساب، ج ۵، ص ۳۴۰.
[۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، ص ۴۹۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۷]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکره الحفاظ، ج ۳، ص ۱۰۱۳، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
به «معدّل» شهرت داشت.برخی از وی باعنوان شیخ و محدّث و مفیدِ (کسی که به نقل از مشایخ برای مردم حدیث روایت می‌کند) نیشابور یاد کرده‌اند. [۸]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، ص ۴۹۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۹]
صفدی، اعیان العصر، ج ۳، ص ۳۱۶.
[۱۰]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج ۳، ص ۱۸۴، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۱]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج ۴، ص ۱۹۹، قاهره (۱۳۸۳ ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ ـ۱۹۷۲).
جوزقی فرزندی به نام ابونصر محمد (متوفی ۴۲۷) داشت که وی نیز از محدّثان و معدّلان زمان خود بود. [۱۲]
ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ص ۲۸، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
۳ - الگوی شخصیتیدایی جوزقی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن یحیی (متوفی ۳۶۲)، نیز شیخ و محدّث نیشابور و از مردم خوشنام و نیکوکار روزگارش بود و مال فراوانی در راه علم و امور خیر خرج می‌کرد. [۱۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام ، ج ۷، ص ۱۰۶.
[۱۴]
سمعانی، الانساب، ج ۵، ص ۳۴۰.
وی توجه و علاقه شدیدی به خواهرزاده‌اش داشت [۱۵]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، ص ۴۹۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۱۶]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۳، ص ۱۳۰.
و ظاهراً تأثیر بسیاری بر شخصیت او گذاشت، چنان که گفته شده است جوزقی، مانند دایی خود، مال فراوانی برای شنیدن و نوشتن حدیث صرف می‌کرد. [۱۷]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۱۹.
از خودِ او نقل شده است که در طلب حدیث صد هزار درهم خرج کرد و حتی یک درهم از این راه نیندوخت. [۱۸]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، ص ۴۹۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۱۹]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج ۳، ص ۱۸۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۴ - استماع حدیثجوزقی از محدّثان بزرگی چون ابوعباس محمد بن اسحاق سرّاج (متوفی ۳۱۳)، ابونعیم عبدالملک بن محمد بن عدی جرجانی (متوفی ۳۲۳) در نیشابور حدیث شنید. همچنین به همراه دایی‌اش به سرخس سفر کرد و در آن‌جا از محضر ابوعباس محمد بن عبدالرحمان دَغُولی (متوفی ۳۲۵) بهره فراوان برد. به شهرهای دیگر نیز سفرکرد و از محدّثان مشهور حدیث فراگرفت، از جمله در مکه از ابوسعید احمد بن محمد بن اعرابی (متوفی ۳۴۰)، در بغداد از ابوعلی اسماعیل بن محمد صَفّار (متوفی ۳۴۱)، در ری از ابوحاتِم محمد بن عیسی وسقندی (متوفی۳۴۱) و در همدان از قاسم بن عبدالواحد. [۲۰]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص ۱۱۹.
[۲۱]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۱۷۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
[۲۲]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج ۳، ص ۱۸۴، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۲۳]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۳، ص ۱۲۹ـ۱۳۰.
وی پس از این سفر طولانی به نیشابور بازگشت [۲۴]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، ص ۴۲۹، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
و ظاهراً تا پایان عمر در آن‌جا ماند.۵ - راویان و شاگردانحاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵) از راویان و شاگردان او به شمار می‌آید. [۲۵]
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج ۲، ص ۱۷۰، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
[۲۶]
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۴۲۳، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
برخی از دیگر راویان جوزقی عبارت‌اند از: ابوسعد محمد بن عبدالرحمان کنجروذی/ گنجرودی (متوفی ۴۵۲)، سعید بن محمد بُحیری، محمد بن علی‌خَشّاب، سعید بن ابی‌سعید عیار و احمد بن منصور بن خلف مغربی. [۲۷]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۱۷۶، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
[۲۸]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج ۳، ص ۱۸۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۶ - آثارجوزقی آثار متعددی در حدیث تألیف کرد که از آن جمله است: اثری مفصّل و مشهور به نام المُتَّفَق و المُفتَرَق؛ کتابی از آن مفصّل‌تر با نام المتفق‌الکبیر، شامل حدود سیصد جزء، [۲۹]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکره الحفاظ، ج ۳، ص ۱۰۱۳ـ۱۰۱۴، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
[۳۰]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص ۱۷۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
[۳۱]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج ۳، ص ۱۸۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
در منابع گزارشهایی در باره قرائت و سماع این کتاب در میان اهل علم باقی مانده است؛ [۳۲]
ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص ۳۶۶، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
[۳۳]
ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص ۶۰۰، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
[۳۴]
ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص ۶۶۲، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
[۳۵]
ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص ۷۵۵، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
[۳۶]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج ۲۰، ص ۱۵۶، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
المسند الصحیح یا الصحیح که در آن احادیث کتاب صحیح مسلم را تخریج کرده است [۳۷]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۱۹.
[۳۸]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، ص۴۹۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۳۹]
صفدی، اعیان العصر، ج۱، ص ۳۱۶.
[۴۰]
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج ۴، ص ۱۹۹، قاهره (۱۳۸۳ ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ ـ۱۹۷۲).
و باید آن را در شمار مستخرجها، نه مسندها، به شمار آورد؛ [۴۱]
کاظم طباطبائی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، ج۱، ص ۱۸۹، قم ۱۳۷۷ ش.
[۴۲]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۱۳۷، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره (۱۹۸۰ـ۱۹۸۵).
الجمع‌بین‌الصحیحین [۴۳]
حاجی خلیفه، فذلکه‌التواریخ، ج ۱، ستون ۵۹۹.
[۴۴]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج ۱۰، ص ۲۴۰، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
که نسخه‌ای از آن در دارالکتب‌المصریه موجود است. [۴۵]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج ۶، ص ۲۲۶، بیروت ۱۹۹۹.
الاربعین فی‌الحدیث را نیز از تألیفات وی دانسته‌اند. [۴۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، ص ۴۹۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۴۷]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، طبقات الحفّاظ، ج۱، ص ۴۱۸، چاپ علی محمدعمر، قاهره (۱۴۱۷/۱۹۹۶).
برخلاف سُبْکی، [۴۸]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج ۳، ص ۱۸۴ـ۱۸۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۴۹]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۱، ص ۱۸۴ـ۱۸۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
حاجی خلیفه در برخی مواضع [۵۰]
حاجی خلیفه، فذلکه‌التواریخ، ج ۱، ستون ۵۳.
[۵۱]
حاجی خلیفه، فذلکه‌التواریخ، ج ۲، ستون ۱۰۸۵.
وی را خفی دانسته است. [۵۲]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، ستون ۵۶، در حاجی خلیفه، ج ۶.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره (۱۳۸۳ ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ ـ۱۹۷۲). (۳) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶. (۵) حاجی خلیفه، فذلکه‌التواریخ. (۶) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶. (۷) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام . (۸) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸. (۹) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۱۶، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکره الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۱۲) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۱۳) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲. (۱۴) سمعانی، الانساب. (۱۵) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره (۱۹۸۰ـ۱۹۸۵). ۱۶)) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، طبقات الحفّاظ، چاپ علی محمدعمر، قاهره (۱۴۱۷/۱۹۹۶)؛ (۱۷) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش. (۱۸) صفدی، اعیان العصر. (۱۹) کاظم طباطبائی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش. (۲۰) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۲۱) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن عبدالله شیبانی‌جوزقی»، شماره۵۲۰۲. |